Hylzen Józef Jerzy h. własnego (1736–1786), wojewoda mścisławski, działacz wolnomularski. Ur. 25 I, był synem Jana Augusta, woj. mińskiego, i Konstancji z Platerów. Odebrał staranne wykształcenie, nad którym osobiście czuwał jego ojciec-erudyta. Nauczycielem domowym młodego H-a był Karol Wyrwicz. W jego towarzystwie H. zwiedził Niemcy, Francję, Belgię i Włochy. Trzynastoletniemu «mecenasowi» dedykował w r. 1749 jezuita wileński Karol Jezierski łacińskie dzieło „Aristoteles”. Oświeconego i bardzo bogatego panicza czekała szybka kariery. W r. 1754 został H. paziem i szambelanem Augusta III. W r. 1756 ojciec odstąpił mu grodowe starostwo brasławskie. Posłował na sejmy z Inflant (1756) i Brasławia (1758) jako stronnik dworski. W r. 1760 został kasztelanem inflanckim. W r. 1761 ożenił się z Teresą Potocką, córką Michała woj. wołyńskiego, która wniosła w posagu dobra belmonckie, gdzie wiele H. przebywał (w 1768 ufundował tu kościół). W r. 1762 otrzymał Order Orła Białego i ojciec odstąpił mu starostwo parchowskie. Na trybunał 1763 r. wystawił z brasławskiego deputatów «życzliwych» Karolowi Radziwiłłowi. W czasie bezkrólewia przeszedł jednak na stronę Stanisława Augusta. W nagrodę zasług dopraszał się w r. 1765 o wakujące woj. inflanckie; ofiarował się też zwerbować regiment 1000 ludzi. Pożyczał królowi pieniądze (w grudniu 1765 5000 dukatów). Zwolennik reform, w liście do Stanisława Augusta z 9 V 1766 r. wyłuszczył swój interesujący program naprawy Rzeczypospolitej.

H. proponował zniesienie liberum veto, aukcję wojska, rozbudowę Szkoły Rycerskiej, ustanowienie milicji prowincjonalnych, reformę szkół i akademii, ustabilizowanie monety, budowę sieci komunikacyjnej, założenie manufaktur, «kompanii handlujących» i stworzenie własnej floty kupieckiej. Radził przyciągnąć do Polski cudzoziemców, nadając im «immunitety i przywileje», a mieszczan polskich «podnieść ex statu plebeio, w którym są upodleni, do tych prerogatyw i kondycyj, w których zostają za granicą miast obywatele». Proponował zniesienie pańszczyzny, zastępując ją «pieniężnym i zbożowym podatkiem», dzięki czemu chłopi zyskaliby «większą wolność i czas do zapomożenia się». Chciał założenia szkoły rolniczej, do której każde województwo swoim kosztem posyłałoby «dowcipniejszych» chłopów, którzy potem jeździliby po wsiach jako instruktorzy. Był to najdalej idący ze znanych współczesnych projektów reformy chłopskiej.

Po śmierci ojca (14 II 1767) odziedziczył nie tylko dobra oświejskie, ale król natychmiast oddał mu wakujące woj. mińskie. Dekorowany Orderem św. Stanisława (8 V 1767), deputat miński na trybunał wileński, został jego marszałkiem (11 V 1767). W dobie konfederacji radomskiej było to odpowiedzialne stanowisko. H. pozostał wierny królowi, odmówił przystąpienia do konfederacji i stanowczo przeciwstawiał się jej zamachom na niezależność trybunału. Na tym tle popadł w zatarg z Repninem. Z powodu swej ówczesnej działalności «cierpiał prześladowanie» ze strony następnego (1768) trybunału. Od czasu gdy Stanisław August pogodził się z Rosją, H. był dobrze widziany w carskiej ambasadzie. Na sejmikach 1767 r. przeprowadził kandydatów królewskich. Pozyskał dla króla regenta konfederacji lit. Gończę, aby donosił dworowi «o wszystkich arkanach i radach konfederatów». Starał się nakłonić Stanisława Brzostowskiego i Karola Radziwiłła do przyjęcia dyrektyw króla. Radziwiłłowi pożyczał wielkie sumy i w r. 1768 wziął od niego w dzierżawę klucz dryświacki. Na sejmie delegacyjnym 1767–8 został wybrany konsyliarzem asesorii litewskiej (jako konsyliarz-senator był jej drugim przewodniczącym). Ponieważ na skutek konfederacji barskiej sejmy się nie zbierały, funkcję komisarską pełnił przez lat 7.

W czasie konfederacji barskiej H. i Michał Brzostowski byli uważani za ludzi najbardziej oddanych Rosji. W r. 1770 natarczywie domagał się od Stanisława Augusta awansu na wyższe województwo lub ministerium oraz nadania starostw. Jeśli król go nie «rozgrzeje» nowymi łaskami, to on «zlodowacieje i obumrze, cierpiąc żal srogi». «Nie zawadzi podobno mieć baczność i na to – dodawał – że najjaśniejsza imperatorowa rosyjska wcale na mnie łaskawa». Postąpienie na województwo mścisławskie (14 IV 1770) nie zadowoliło go (uważał, że w niczym nie lepsze od mińskiego). Czynny był przy reasumpcji trybunału litewskiego 1770 r. i starał się (bezskutecznie) o ugodę między królem a biskupem wileńskim I. Massalskim. W t. r. podsuwał Saldernowi i Weymernowi rady, jak spacyfikować Litwę. Konfederaci ponoć dybali na jego życie. Dobra H-a spustoszyli partyzanci Szymona Kossakowskiego.

W czasie pierwszego rozbioru niepokoiły H-a losy majątków własnych i brata, częściowo odciętych rosyjskim kordonem. Zorganizował petycję powiatu brasławskiego deklarującego chęć pozostania przy Polsce (chciał ją rozesłać europejskim dworom). Na sejmie rozbiorowym otrzymał w emfiteutyczną posesję starostwo kazuńskie, popadł jednak w zatarg z marszałkiem konfederacji A. Ponińskim, który utrącił donatywę starostwa brasławskiego. Odtąd absorbują H-a procesy o kwestionowane z różnych stron posesje. Najbardziej ciążył mu proces z Karolem Radziwiłłem o klucz dryświacki, z którego został wyrugowany w r. 1775. «Nękany procederami» nosił się z myślą spieniężenia dóbr i przeniesienia się za kordon. W latach porozbiorowych znaczniejszej roli politycznej nie odegrał. Mimo starań nie wszedł do Rady Nieustającej. Na sejmikach prowadził robotę dworską, kierując się dyrektywami Tyzenhauza. Przed sejmem 1776 r. podpisał regalistyczną konfederację Mokronowskiego. W listach do króla wciąż deklarował swoje oddanie i zwracał się do «Salomona na tronie» o rady w sprawach procesowych, osobistych, a nawet zdrowotnych.

Na lata porozbiorowe przypada wybitna rola H-a w polskim wolnomularstwie. Nie wiemy, kiedy nawiązał pierwsze kontakty z masonerią. Spotykamy go w r. 1774 jako założyciela (wraz z Thoux de Salverte) Loży Przyjaciół Doświadczonych (przemienionej w 1775 w Rycerzy św. Karola), konkurującej z przeważającym dotąd kierunkiem «ścisłej obserwacji» (Alojzy Brühl). W gronie tym znaleźli się obaj marszałkowie konfederacji 1776 (A. Mokronowski i A. Ogiński). Z niego wywiodła się założona w r. 1778 szkocka loża-matka Katarzyna pod Gwiazdą Północną, która otrzymała od Wielkiego Wschodu Londyńskiego w r. 1780 tytuł Wielkiej Loży. Działo się to, gdy loża «pracowała pod młotkiem przezacnego brata H-a», który w l. 1780–1 stał się pierwszym wielkim mistrzem prowincjalnym Polski. Stanowisko to objął po nim Ignacy Potocki, twórca Wielkiego Wschodu Królestwa Polskiego i Litwy (1782), natomiast H-a brak we władzach Wielkiego Wschodu. Wiadomo, że w latach późniejszych był poróżniony z Thoux de Salverte, który wyrażając się krytycznie o «waryjactwach» H-a nazywał go «dojną krową». Można stąd wnosić, że wielka fortuna wojewody stanowiła poważny czynnik w jego wolnomularskiej karierze. Zdaniem Thoux de Salverte H. «nie przezwyciężył swoich słabości» i «nie był wtajemniczony». Wydaje się więc, że aktywna rola H-a w polskiej masonerii ograniczała się do lat 1774–81, które stanowiły okres bliskich związków wolnomularstwa polskiego z rosyjskim i przewagi wśród braci orientacji prokrólewskiej. H. pozostawał później w kontaktach z wolnomularstwem francuskim. W r. 1783 przesłał Stanisławowi Augustowi swój Mémoire sur le caractère du roi de Pologne, donnée au noble Musée de Paris par un patriote du pays, w którym entuzjastycznie opiewał cnoty króla. W tymże Musée czy Lycée de Paris (założonym w 1781 przez chemika i aeronautę Pilatre du Rozier) H. podczas swej ostatniej przed śmiercią bytności w Paryżu – wg słów nekrologu z „Gazety Warszawskiej” – «czytał swe mądre dysertacyje i wszystkich Francuzów zadziwiał». W liście Stanisława Augusta do H-a z r. 1784 znajduje się własnoręczny rysunek króla o masońskiej symbolice.

W życiu rodzinnym spotykały H-a niepowodzenia. Syn jedynak, Jan Jerzy (ur. 1762), umarł jako kilkuletnie dziecko. Żona porzuciła go dla Szymona Kossakowskiego (owego antagonisty z czasów barskich) – związane z rozwodem sprawy majątkowe zostały «skwitowane» w r. 1777. Młodszego brata Justyniana bezskutecznie starał się w r. 1775 wyswatać z bratanicą króla Marią Teresą Poniatowską (córką Andrzeja). Ów brat umarł młodo (1778), pozostawiając z małżeństwa z Katarzyną Działyńską jedynie upośledzonego umysłowo syna Idziego (który zmarł bezpotomnie ok r. 1800). H. mógł się więc uważać za ostatniego z rodu. Od r. 1781 ciężko zapadał na zdrowiu. Ostatnie lata życia poświęcił studiom literacko-naukowym i podróżom. Spotykamy go w Petersburgu (1780), Wiedniu (1782), Paryżu (1783) i pod koniec życia w Rzymie. Zawsze był człowiekiem gwałtownym, łatwo popadającym w zatargi. W latach 80-tych głośno było o jego ekstrawagancji czy nawet chorobie umysłowej. Uchodził też za skąpca i niewątpliwie o swój majątek (choć bez spadkobierców) był zapobiegliwy. Szczycił się ze swego dobrego gospodarstwa, pisząc do króla o sobie: «wolisz raczej szczerego i prostego Holendra niźli zawistnego i gnuśnego Lapończyka». Wiemy jednak równocześnie, że był za życia «dojną krową» i pozostawił wysoce filantropijny testament.

Testamentem (testamentum occlusum z 30 IX 1783) nakazał: «Uwolnić wieczyście poddanych wszystkich dóbr moich, nadając im wolność wyjścia i udania się dokądby chcieli z całą ich własnością. Łożyć regularnie wiecznemi czasy połowę dochodów wszystkich dóbr moich na pomnożenie i zachęcenie nauk i kunsztów, na edukację ubogiej szlachty, na utrzymanie ludzi w potrzebie zostających, na erekcyją szpitalów, także na wspomożenie biednych wieśniaków w ubóstwie lub nieszczęściu zostających». Dodatkowym testamentem pozostałą gotówkę i kosztowności zapisał «na opuszczone dziewczęta w Rzymie, aby je uchronić od upadku». Zmarł w Rzymie 31 VIII 1786 r. Kazał się pochować w narodowym kościele francuskim Św. Ludwika. Testament H-a nie został zrealizowany i stał się powodem głośnego na Litwie w pierwszej połowie XIX w. sporu, w którym zgłaszał roszczenia i Uniwersytet Wileński.

Estreicher, XVIII 326–7 (na s. 325 błędnie podana pod Hylzen Jan August mowa Józefa na senatus consilium 1762); Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Słow. Geogr., I 126; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; Boniecki; Uruski; Żychliński; – Bartoszewicz J., Znakomici mężowie polscy w XVIII w., Pet. 1855–6 II 241–60; Fabre J., Stanislas Auguste Poniatowski et l’Europe des Lumières, Paris 1952; Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; Loret M., Życie polskie w Rzymie w XVIII w., Roma 1930; Małachowski-Łempicki S., Różokrzyżowcy polscy wieku XVIII, „Przegl. Powsz.” R. 1: 1930 s. 77–8; tenże, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Michalski J., Sprawa chłopska na sejmie 1773–1775, „Przegl. Hist.” R. 45: 1954 s. 6; tenże, Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., Cz. I, W. 1958; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce w. XVIII, P. 1948; Załęski S., O masonii w Polsce, Cz. I, Kr. 1908 s. 74, 76–8, 108; – Sprawa … J. H-a … z … Karolem Radziwiłłem…, [b. m. i r.]; Sprawa … Karola Radziwiłła … z … J. H-em [b. m. i r.]; – „Gaz. Warsz.” 1786 nr 78 z 30 IX; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V, nr 5586 (listy do Karola Radziwiłła z lat 1761–80), Tzw. Metryka Litewska IX/107 (program reformatorski w liście do króla z 9 V 1766); B. Czart.: rkp. nr 665, 666 (listy do króla z lat 1765–83), nr 862 (kopie listów Repnina do H-a z r. 1767); B. Jag.: rkp. 6799 (gazeta pisana).

Emanuel Rostworowski